ნინო ღამბაშიძე
ვ. სარაჯიშვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორია
ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი

ვინაიდან ორნამენტი, მისეული ფორმით, დაშიფრულ ტექსტს შეიცავს, ბუნებრივია, იბადება სურვილი - ამოიცნო ის სათქმელი, რომელიც მის მიღმა იმალება, თუ არის დაცული, როგორც საკრალური ცოდნა, რომლის ყოველდღიურობით გაცვეთა არ ეგების და რომლის საკრალურობა გაუთქმელობით უნდა იყოს შენახული.

სიმბოლო საკრალური ამბის თუ ცნების ერთგვარი ნიღაბია და შესაძლოა, იმავე მიზანს ემსახურება, რასაც რიტუალური ნიღბები, რომლებიც ფარული, მატერიალურად არდასანახი, საშიში ღვთაების მიწიერი სახეა. ვფიქრობ, ეს ფარულობა და განდობილთათვის ხელმისაწვდომობა, ერთგვარად, ხელს უწყობდა, დავიწყებას მისცემოდა ორნამენტში გადმოცემული სიმბოლოს მნიშვნელობა და ის კონტექსტი, რომელშიც იგი იყო მოცემული. იმავდროულად, მითო-რელიგიური სისტემებიც ტრანსფორმაციას განიცდიდნენ და ორნამენტში გადმოცემული სიმბოლოც, ერთი შეხედვით, მხოლოდ დეკორის დანიშნულებას იძენდა, რის შედეგადაც იკარგებოდა პირველადი მნიშვნელობა; თუმცა ის, რაც მოცემული საზოგადოებისთვის უმნიშვნელოვანეს რელიგიურ წარმოდგენას უკავშირდებოდა, კოლექტიური არაცნობიერის კუთვნილება და იდენტობის შემადგენელი ნაწილი ხდებოდა. ეს კი, თავის მხრივ, მოცემულ სიმბოლოს შესაბამის ვითარებაში, სხვადასხვა ფორმით ამზეურებდა და სააშკარაოზე გამო ჰქონდა.
თუ ჩვენ კ.გ. იუნგის არქეტიპების თეორიას გავიზიარებთ, რომლის მიხედვითაც ისინი კოლექტიური არაცნობიერის უმნიშვნელოვანესი შემადგენელი კომპონენტებია და რომლითაც იუნგმა უარყო ტაბულარასას თეორია, მაშინ, ბავშვი იმ სამყაროს ვირტუალური სურათით ჩნდება, სადაც იბადება; იბადება თანდაყოლილი ვირტუალური ხატებით და ფსიქიკური უნარებით. ზოგადი ხატები დედის, მამის, მეუღლის, შვილების..., როგორც იუნგი უწოდებს, “ჩვენი წინაპრების დეპოზიტია”. ადამიანს იმთავითვე აქვს თანდაყოლილი ფსიქოგენეტიკური ფენა, კოლექტიური არაცნობიერი. სწორედ ამ საერთოზე აგებს ყოველი ინდივიდი საკუთარ ცხოვრებას, გამოცდილებას. (Steven,A., 2006, p. 74-75).  არქეტიპის იმ ბოლოთი ავლენს თავს და ამ გზით ხდება საცნაური. იუნგი აღნიშნავდა, რომ არქეტიპი, რომელიც სიმბოლოთი გამოიხატება, მომნუსხველია, ნუმინოზურია, განგვაცდევინებს მარადიულობას და ჩვენს ნებისყოფას არ ექვემდებარება. ჩემი მხრიდან დავამატებდი, რომ განგვაცდევინებს მარადიულობას, ვინაიდან, იგი მარადიულის ზარდახშიდან ანუ კოლექტიური არაცნობიერიდან მოემართება. ნუმინოზურის ცნება ფსიქოლოგიასა და ფსიქოანალიზში შემოიტანა იუნგმა. ის თვლიდა, რომ ნუმინოზურობის გამო მითი პირდაპირ მოქმედებს არაცნობიერზე. მნიშვნელობა არ აქვს, ეს ცნობიერდება თუ არა(Jung, C.G., 1968, v. 9, p.342).ეგოს ანუ მეს სურს ჩაერიოს არქეტიპული პროცესის ავტონომიასა და ნუმინოზურობაში, თუმცა, რა გზებით უნდა მოხდეს ეს, მან არ იცის. რელიგიის არსი ამ პროცესის პრაქტიკული განხილვაა(Jung, C.G., 1989, p. 353).არქეტიპს სწორედ მისი ვედინამიზმი ანიჭებს ნუმინოზურობას(Jung, C.G., 1975, v.8, p. 275). ანუ, არქეტიპების სპეციფიკური ენერგია განგვაცდევინებს ნუმინოზურობას. “შესაძლოა, თქვენ იცოდეთ ყველა წმინდანი, ბრძენი, წინასწარმეტყველი და სხვა ღვთისკაცები და მსოფლიოს ყველა დიდი დედა, მაგრამ თუ ისინი უბრალო ხატებია, რომელთაAნუმინოზურობა არასდროს განგიცდიათ, ეს დაემსგავსება იმას, თითქოს სიზმარში საუბრობ და არ  იცი, რაზე საუბრობ. სიტყვები, რომლებსაც ხმარობ, ცარიელია და არ აქვთ ფასი და ისინი სიცოცხლეს და საზრისს მხოლოდ მაშინ იძენენ, როდესაც ცდილობ გაიგო/ისწავლო მათი ნუმინოზურობის შესახებ, მათი კავშირის შესახებ ცოცხალ ინდივიდთან. მხოლოდ მაშინ იწყება იმის გაგება, რომ სახელებს ძალიან ცოტა მნიშვნელობა აქვთ, მაგრამ ის, თუ როგორ არიან შენთან დაკავშირებულები, ეს ძალიან მნიშვნელოვანია” – წერდა იუნგი(Jung, C.G.,1973, v. 18, p. 257).
ამჯერად, მინდა ვისაუბრო, თუ რომელ სიმბოლოებსა და მათგან შექმნილ მითში განხორციელდა სამყაროს შექმნის ერთ-ერთი ქართული მოდელი და როგორ აისახა ის ორნამენტში. ორნამენტთაAერთობლიობის ერთ-ერთ მაგალითზე მინდა მათი მნიშვნელობის ჩემეული ვერსია შემოგთავაზოთ.
მინდა  მოგახსენოთ, რომ ქართული კოსმოგონიური მითის ძიების პროცესში და მისი ერთ-ერთი ვარიანტის შესწავლისას, კერძოდ, `მზეშინასა~ და მასთან დაკავშირებულ `ზაშინავას~, `მზე ჩაღმა ჩავიდა~, `მზე და მთვარე~, `ზეცას ვიყავ, ზეცა ვნახე~ (ქართული ხალხური საუნჯე, ტ. I,1991, გვ. 8;fon Franz, M.-L.,1993, p. 155),ბატონების ნანას და მათ ფოლკლორულ ვარიანტებზე მუშაობისას, გამიჩნდა მოსაზრება, რომ ჩვენს ხელთ არსებული ტექსტების მიხედვით, ჩვენთვის უცნობი ლექსის მთავარი მოქმედი გმირი პირველ პირში გვაწვდის ინფორმაციას, რომ მზე არის მისი დედა, მთვარე - მამა, ხოლო წვრილი ვარსკვლავები მისი და-ძმები ანუ ანონიმ მთხრობელთან ერთად, ისინიც მზისა და მთვარის შვილები არიან. იმავდროულად, მზე და მთვარე და-ძმანი არიან. ზოგან კი, მზე მთვარის დედაა. თუ ქრონოლოგიას მოვიშველიებთ, მანამდე ანონიმი მთხრობელი, მზისა და მთვარის შვილი   უნდა დაიბადოს. მართლაც, როგორც ცნობილია, `მზეშინას~ ზოგიერთი ტექსტი მოგვითხრობს ბავშვის დაბადების შესახებ. იბადება ვიღაც ბავშვი. დღეს მოსდევს ღამე, დღეს ქმნის მზე, რომელიც შინაა, მაგრამ იგი ტოვებს შინას და `შინ~ ღამდება. ლექსის მთქმელი მზეს გარედან შინ მოსვლას სთხოვს. მაგრამ ეს არაა მხოლოდ გათენების, სითბოს, სასიცოცხლო ენერგიის მინიჭების თხოვნა. როგორც ცნობილია, შინა და გარე ქართულში კოსმოსის და ქაოსის სემანტიკის მქონე  სიტყვებიცაა. გარე ქაოსურია, ბნელი ძალების სამკვიდროა, სიკვდილის, სიცივის, სიბნელის სიმბოლოა. აკი, ჩამავალი მზე ქართულში მკვდრის მზეა. შინა კოსმოსია, მოწესრიგებული და კულტურული გარემო, სიცოცხლის ადგილი, რომელსაც, სხვაგვარად, ჩვენში სამზეოსაც უწოდებენ. ანუ, ამ შემთხვევაში, ქართველისთვის მზე არის ის, რაც კოსმოსს ქაოსისგან გამოყოფს, ვინაიდან, ის ანიჭებს მას სითბოს, სინათლეს, სასიცოცხლო ენერგიას. სადაც მზეა, იქ სიცოცხლეა, სადაც მზე არ არის, იქ სიცოცხლე არ არის. ამიტომაა, რომ მას შინ, მოწესრიგებულ შინაში, კოსმოსში სთხოვენ  შემოსვლას. `მზეშინას~ უცნობი მთქმელი შესთხოვს მზეს, ფაქტობრივად, ევედრება, მის წინაშე ლოცულობს, რომ დაბრუნდეს სამზეოში. მის ვედრებას მოუთმენლობაც ეტყობა: გათენდი თუ გათენდებიო, მიმართავს მზეს. დაბრუნებულ სამზეოში მზეს დაბადებული ბიჭი ხვდება. ტექსტის მიხედვით, ბიჭი  მაშინ  უნდა დაბადებულიყო, როდესაც მზე დაწვა  და მთვარე შობა. ბიჭი მთვარესთან ერთად იბადება, რის შესახებაც  მამალი ამცნობს საზოგადოებას. ლექსის უცნობი  მთხრობელი და მლოცველი, სამზეოსთვის სიცოცხლის მიმნიჭებელ მზეს, ლოცვა-ვედრების შემდეგ სთავაზობს შესაწირს მაკე ცხვრის სახით ანუ დედას და შვილს. რეფრენი, რომელიც თან ახლავს ყოველ სტროფს: მზევ შინ შემოდიო, ტიპურ მაგალითად მიგვაჩნია განმეორებადი ლოცვა-ვედრების.
განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია ლექსი:
„მზე ჩაღმა ჩამავალია“
მზე ჩაღმა ჩამავალია,
ჩავა, ჩაჯდება ბუდესა;
ოქროსი კვერცხი დაუდევს,
ჭუჭული მარგალიტისა.
აქ, ჩამავალი მზე ფრინველივით ჯდება ბუდეში და, ასევე, მთვარის ამოსვლის ჟამს დებს კვერცხს, ოქროსას, რომელიც შემქმნელის თუ შემქმნელთა მითო-პოეტურმა აზროვნებამ პატარა მოციმციმე მზე – ფრინველად, ჭუჭულმარგალიტად წარმოიდგინა, რომელიც მანათობელ უზენაეს ასტრალურ ღვთაებად უნდა იქცეს. ალბათ, ძნელია ასოციაციურად ფასკუნჯი ან жар птица, Гуси-Лебеди, ან საძაგელი იხვის ჭუჭული არ გაგახსენდეს, რომელიც უმშვენიერეს გედად გადაიქცევა. იხვი, იგივე გედი, რომელიც მზის ფრინველი და მისი სიმბოლოა (Мифы народов мира, 1980, т. II, cc. 40-41).არ გაგახსენდეს კოსმიური წყლები, რომლებიც მზიური კვერცხიდან იბადება, რომლის პოეტურ  სიმბოლო-ხატებად წყალში მცურავი ფრინველი – იხვის ჭუჭული და ოკეანის თუ სხვა წყლების პირმშო – მარგალიტია. ეს ქართულ მსოფლმხედველობაში შექმნილი კოსმიური კვერცხია, რომელიც მრავალი ხალხის მითოსში შობს  სამყაროს, შემოქმედს, კულტურულ გმირ-დემიურგს ან კაცობრიობას (Мифы народов мира, 1980, т. II, cc.681).

აქედან  გამომდინარე, ვფიქრობ, რომ:

მიუხედავად გავრცელებული მოსაზრებისა, თითქოს  ჩვენს ფოლკლორში არ არის შემორჩენილი კოსმოგონიური  მითი, იგი უნდა იყოს შემორჩენილი და არაერთი ვარიანტით: ამ მეტამითის ერთ-ერთი ვარიანტი `მზეშინას~, `ზაშინავას~, `მზე ჩაღმა ჩავიდა~, `მზე და მთვარე~ და `ზეცას ვიყავ, ზეცა ვნახე~, (ქართული ხალხური საუნჯე, ტ. I, პოეზია, 1991, გვ. 8; Franz fon, M.-L.,1993, p. 155.)<sup>აქ `ზეციური მოგზაურობის~ ერთ-ერთი არქეტიპული მაგალითი უნდა იყოს. ამ მოგზაურობის  შემდეგ ინიციაციაგავლილი ზეციური ძალების მიერ ხელდასხმული და წილნაყარია.</sup>ბატონების ნანასა და მათ ფოლკლორულ ვარიანტებში უნდა იყოს დაცული. ტექსტებში დაცული შინაარსის განხილვის და შეჯერების შედეგად, ვარაუდის სახით, შეიძლება ითქვას, რომ ერთ-ერთი კოსმოგონიური მითი სამყაროს, მზის, გმირის დაბადებას იხვთან და მის მიერ დადებულ კვერცხთან აკავშირებდა. კოსმოგონიური იხვი მზის მშობელია, მზე, თავის მხრივ, მთვარეს შობს და ისინი დედა-შვილი, და-ძმა, ცოლ-ქმარი  არიან. კვერცხიდან სამყაროს დაბადების მითი  მთელი მომდევნო საუკუნეების მანძილზე  სხვადასხვა ფორმით და მნიშვნელობით უნდა გამხდარიყო სამი ცნობილი რიტუალის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ელემენტი: ყეენობა-ბერიკაობაში კვერცხი მომაკვდავ  და აღდგენად  ღვთაებას, სამყაროს ახლად  დაბადების წარმართულ დღესასწაულს უკავშირდება. როდესაც ქრისტიანული შინაარსით ავსებულ და ქრისტიანული დანიშნულების მქონე ალილოს და ჭონას ვეხებით, აქ კვერცხი, რიტუალის, ასევე, ერთ-ერთი მთავარი ელემენტი, ქრისტიანული მნიშვნელობით იტვირთება და  ვფიქრობთ, თავად ქრისტესშობისა და მკვდრეთით აღდგომის სიმბოლოც არის. ალილოს თეთრი კვერცხი ჭონაზე იღებება. შობას იბადება იესო ქრისტე, სამყაროს განკაცებული მხსნელი, რომელმაც წითელ პარასკევს სისხლით შეღება სამყარო, დაეფლო და მესამე დღეს აღდგა. სწორედ ამას უნდა განასახიერებდეს სააღდგომო ტრადიცია, როდესაც ჩვენ ერთმანეთს კვერცხებს ვურტყამთ და ვამბობთ: ქრისტე აღდგა! ჭეშმარიტად აღდგა! ხსენებულ ალილო-ჭონას შემოვლით რიტუალებში კვერცხი აშკარად ქართული მოვლენაა. სხვაგან ჩვენ ვერ დავადგინეთ მისი რიტუალური მონაწილეობა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ჭონას რიტუალი, რომელიც სააღდგომოდ იმართებოდა, ჩვენს ხელთ არსებული მასალის მიხედვით, მხოლოდ ქართული სინამდვილისათვის იყო დამახასიათებელი. ვგულისხმობ ევროპულ ქრისტიანულ ქვეყნებს.
გმირი ოქროს ქოჩრიანი  ყრმაა, მზისა და მთვარის შვილი, რომლის და-
ძმები ვარსკვლავები არიან. ამ ოქროსქოჩრიანი ყრმის მიწიერი, თუ შეიძლება ასე ითქვას, `ძმები~, ჩემი აზრით, ხალხში არსებული ნაწილიანი გმირები არიან, რომლებსაც ბეჭზე  დაბადებიდან თანდაყოლილი ასტრალური ნიშნები აქვთ, რითაც ამ ღვთაებებთან წილნაყარნი  ხდებიან.
ის, რომ ქართველები მზეს, მთვარეს, ვარსკვლავებს და გმირს-მეფეს-ხალხის წინაპარს/ეთნარქს ეთაყვანებოდნენ, ეს კარგად ჩანს ქართული საისტორიო წყაროდან: `მას ჟამსა დაივიწყეს ღმერთი, დამბადებელი მათი და იქმნეს მსახურ მზისა და მთოვარისა  და ვარსკვლავთა ხუთთა და მტკიცე  და უფროსი საფიცარი მათი იყო საფლავი ქართლოსისი~ (ქართლის ცხოვრება, ტ. I, 1959, გვ. 11).  თინათინ ყაუხჩიშვილის კვლევაზე დაყრდნობით, გურამ ყიფიანი ფიქრობს, რომ მნათობთა ამგვარი რიგი ვანის წარწერაშიც უნდა ყოფილიყო ასახული. ვანში, სამარხში ნაპოვნ ქურუმზე გადაფარებულ ქსოვილზე უხვად დამაგრებული იხვები, შესაძლოა, იმ კოსმიური იხვის  სიმბოლოები იყვნენ, რომლებმაც მოცემულ ღვთაებრივ ტრიადას და სამყაროს მითოლოგიურად მისცა დასაბამი. შესაძლოა, მოცემული კონტექსტიდან გამომდინარე, მაშინ, როდესაც ცოცხალი ქურუმი კულტს ემსახურებოდა, მითი რიტუალში პოულობდა ასახვას. შესაძლოა, ქურუმზე გადაფარებული ქსოვილი ქურუმის რიტუალური შესამოსელი იყო. იხვების ფიგურებს საქართველოს სხვა კუთხეებშიც ვხვდებით. მაგ., ნარეკვავში, მცხეთაში, ერთ-ერთ სამარხში, რომელიც, როგორც ფიქრობენ, ქვაყრილიანი ორმოსამარხიანი საკულტო მოედანი უნდა ყოფილიყო, სხვა ნივთებთან ერთად, ასევე, აღმოჩნდა იხვის ოქროს ფიგურები (მცხეთა, 1998, ნარეკვავი I, 1999, გვ. 108).^{დიდ მადლობას ვუხდით გურამ ყიფიანს ფოტომასალისა და ინფორმაციის მოწოდებისთვის.}    
ვფიქრობ, კოსმიური იხვისგან შობილი მზის მეტანარატივი თვალსაჩინოდ უნდა იყოს გადმოცემული რაჭული ოდა სახლების ფასადის ორნამენტში. სწორედ ეს ორნამენტი, ეს მაგალითი ავირჩიე ჩემი წინამდებარე სტატიის კვლევის უშუალო  ობიექტად: სახლის, მიწისა და ცის კავშირის ერთ-ერთი სიმბოლოს, პირველი ტაძრის, მიკროკოსმოსის ამსახველი ერთ-ერთი სიმბოლოს, ფასადის ორნამენტით შემკობას აპოთროპეული დანიშნულება ჰქონდა და ბოროტი ძალებისაგან იცავდა მას და მის ბინადართ. თუ არა კოსმოგონიური აქტის  სიმბოლოებად გადმოცემას, სხვას რას შეეძლო უკეთ აღდგომოდა ბოროტ, ქაოსურ ძალებს?! როგორც ცნობილია, კრეაციულ მითს ცეკვითა და სიმღერით ჰყვებოდნენ და ამ გზით ასრულებდნენ რიტუალს ავადმყოფის საწოლთან. მირზა ელიადეს თქმით, ვინაიდან, სამყარო უდიდესი შემოქმედებითი, სასიცოცხლო ძალით შეიქმნა, რიტუალის სახით ხდებოდა ამ სასიცოცხლო ენერგიის გააქტიურება, რათა ავადმყოფი გამოჯანმრთელებულიყო (ელიადე,მ., 2009, გვ. 27).  ასევე უნდა  გააქტიურებულიყო სასიცოცხლო, საკრალური ძალით, ორნამენტით გადმოცემული, მოთხრობილი მითი სახლის ფასადზე. ორნამენტის გზით ის მნახველს ნუმინოზურობას განაცდევინებდა. დღესაც ასეა - ამ ფასადების დანახვაზე, ყოველ ჯერზე, გვეუფლება  რაღაც ნუმინოზური, ოღონდ, დღეს მას მაღალმხატვრულობით ვხსნით მხოლოდ, თუმცა კი, გვაოცებს. მეტამითის, მეტაარქეტიპი მატერიალური სახე ორნამენტია, მისი მეშვეობით მატერიალიზდება და ადამიანისთვის უკეთ აღსაქმელი ხდება. მზისა და იხვის ერთად, გვერდიგვერდ გამოსახვა, მზის, მთვარის, შვიდსხივა ვარსკვლავების ცის თაღზე მოძრაობა, წელიწადის 12 თვედ დაყოფილი მზის გამოსახვა, ფაქტობრივად, ორნამენტის მეშვეობით გადმოცემული ტექსტია, რომელიც შესაქმეზე, ზეციურ ძალებზე, წელიწადის მდინარებაზე, მის საკრალურ წრებრუნვაზე გვიამბობს. კერძოდ, იხვის კვერცხიდან დაბადებულ მზესა და მთვარეზე. ოდა სახლის ფასადზე მოცემული ორნამენტის ტექსტი, ჩვენი აზრით, ხეში კვეთით მოყოლილი მითი, მეტანარატივი, ზემოდან ქვემოთ უნდა იკითხებოდეს. სახლის ზედა ნაწილზეც ის თაღია მოცემული, ხოლო ქვემოთ - დედამიწა, მცენარეული ორნამენტით. `ორნამენტი აპოთროპეული სისტემაა~. იგი `როგორც სისტემა, დაშიფრულად წარმოაჩენს  სამყაროს, კოსმოსის აღნაგობის პრინციპებს~. `ორნამენტი ერთ-ერთი ფუნდამენტური სიმბოლო ჩანს ღვთის, ადამიანისა და სამყაროს ერთიანობის~ - წერს სამსონ ლეჟავა (ლეჟავა,ს.,2000, № 3 (110), გვ. 36, 37, 38, 39). ვფიქრობთ, ხსენებულმა მეტამითმა ბატონების ნანაშიც იჩინა თავი - ახლა უკვე სხვა ფორმით. მეტამითი ბავშვთა ინფექციურ დაავადებებს მოგვიანებით უნდა  დაკავშირებოდა, რაც მითო-რელიგიური მსოფლმხედველობისა და აზრის განვითარების მომდევნო საფეხურზე ხდება, სადაც მზის სახე დიდი დედის არქეტიპულმა მითოლოგემამ შეცვალა.
ვინაიდან, შესაძლოა ტექსტებში: `მზეშინა~, `ზაშინავა~, `მზე ჩაღმა ჩავიდა~, `მზე და მთვარე~ და ბატონების ნანაკრეაციის მითის ერთ-ერთი მეტანარატივია მოცემული, ამიტომ ხომ არ იყო, რომ ოქროს აკვანში მწოლიარე  ჩვილის, მომავალი გმირის, მხსნელის, ქართულ ნიადაგზე შექმნილმა, მრავალ საუკუნე  გამოვლილმა არქეტიპულმა სახემ გაჭირვების ჟამს, ხსნის იმედით  ათქმევინა ილია ჭავჭავაძეს:
`ბაზალეთისა ტბის ძირას
ოქროს აკვანი არისო
და მის გარშემო, წყლისქვეშე,
უცხო წალკოტი  ჰყვავისო.
...............................................
იქნებ, აკვანში ის ყრმა  წევს,
ვისიც არ ითქმის სახელი,
ვისაც დღე–და-ღამ ჰნატრულობს
ჩუმის ნატვრითა ქართველი?”

გამოყენებული ლიტერატურა:

1.    ელიადე, მ. (2009). მითის ასპექტები (თბილისი: ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტი).
2.    ლეჟავა, ს. (2000). ორნმენტის რაობის საკითხისათვის.ძეგლი სმეგობარი, № 3 (110), 36, 37, 38, 39.
3.    მცხეთა Mtskheta, (1998),ნარეკვავი I Narekvavi (1999).თბილისი.
4.    ქართლის ცხოვრება(1959).ტექსტი დადგენილია ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ.ტ. I(თბილისი: მეცნიერება,).
5.    ქართული ხალხური საუნჯე(1991).ტ. I, პოეზია.შემდგენელ-რედაქტორია პოლონცანავა. (თბილისი. გამომცემლობა არ არის მითითებული).
6.    Franz fon, M.-L.(1993).The Feminine in Fairy Tails(Boston and London: Shambala).
7.    Jung, C.G. (1968).Collected Works. v. 9(New York: Princeton University Press).
8.    Jung, C.G. (1973).Collected Works. v. 18(New York: Princeton University Press).
9.    Jung, C.G. (1975).Collected Works. v. 8(New York: Princeton University Press).
10.    Jung, C.G. (1989).Memories, Dreams, Reflections (New York: Vintage Books,).
11.    Steven,A. (2006).The archetypes. In Papadopoulos, R. (ed.).The Handbook of Jungian PsychologyTheory, Practice, and Applications (New York: Routledge).
12.    Wulff, D. M. (1997). Psychology of Religion Classic and Contemporary, second edition (New York: John Wiley and Sons).