| საუბარი თემაზე: „დარბაზი“ |
|
ნინო ჭინჭარაული
გიორგი ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის კვლევის ეროვნული ცენტრი. ინტერვიუ ჩაწერილია ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორ სამსონ ლეჟავასთან
ბ-ნო სამსონ, ხალხური ხუროთმოძღვრება თქვენი სამეცნიერო პროფილია, რომლის სრულყოფას რამდენიმე ათეული წელი შეალიეთ. ბუნებრივია, ეს ინტერესი შემთხვევით არ გაჩენილა თქვენთან. და მაინც, როგორ მიხვედით, როგორც მკვლევარი, დარბაზის არქაულ სამოსახლომდე?
ალბათ, ბავშვობიდან უნდა დავიწყო. პირველი გამოცდილება ამ თვალსაზრიით იყო ქართული სოფლის, კერძოდ, რაჭის გარემოცვა, სადაც მქონდა შესაძლებლობა, რომ მთელი ის სისავსე, რაც სოფლური ყოფის უნივერსალიზმს ახასიათებს, შემესისხლხორცებინა. სწორედ ამ გარემოში მომიხდა ძალიან ღრმა შეხება სამეურნეო კულტურასთან, როგორც მთელ სამყაროსთან ინტენსიური ურთიერთობის თავისებურ ერთობლიობასთან - იქნებოდა ეს მეურმის სიმღერა, ურემზე ჯდომისას მისი მოძრაობის რიტმი, მკის თუ რთველის პროცესი, თვითონ სამეურნეო ნაგებობასა და მასთან შესისხლხორცებული საცხოვრისის ძალიან გამართული და ჰარმონიული წყობა და, რაღა თქმა უნდა, რაც უმთავრესია - ადამიანები. იმ დროს ჩემში დაიბადა პირველადი განცდა იდენტობისა. ვთვლი, რომ კულტურულ იდენტობასთან დაკავშირებული საკითხები პირდაპირ ხელის გულზეა გადაშლილი სოფლურ სივრცეში და სწორედ ამ თვალსაზრისით, ეს შეხება იყო მეტად მნიშვნელოვანი.
    მეორე გარემოება უკავშირდება უკვე ჩემი ოჯახის სივრცეს, სადაც დამოუკიდებლად ოჯახის წევრების პროფესიებისა, განმსაზღვრელი იყო ქართული კულტურის ტრადიციები, მათ შორის ხალხური სიმღერისაც. ჰუმანიტარული სივრცისადმი, ლიტერატურისა და მხატვრობისადმი არსებულ ინტერესს განსაკუთრებულ გარემოებები ქმნიდა. როდესაც მამა, ზურაბ ლეჟავა, საქართველოს მხატვართა კავშირის თავჯდომარედ დაინიშნა (ეს იყო 1960-იანი წლები), მაშინ, „ნეოფოლკლორული“ ძიებები ძალიან აქტუალური აღმოჩნდა ჩვენს ოჯახში შეკრებილი მხატვრებისთვის, იქნებოდა ეს ალექსანდრე ბანძელაძე, გიორგი ოჩიაური, ვახტანგ ონიანი, ელგუჯა ამაშუკელი თუ სხვ., კულტურული იდენტობის პრობლემა იმ დროს, დიდწილად, სწორედ უფრო მეტად ხალხურ ხელოვნებასთან მიმართებით იჩენდა თავს.
ამდენად, სოფლად გატარებული ადრეული ბავშვობის წლები და ოჯახური გარემოს ტრადიციები ყოფით და, თანაც, ჯერ ინტუიტურ დონეზე აღწევდა ჩემში. ეს იყო პირველი გადამწყვეტი შთაბეჭდილებები, მოგვიანებით უკვე სერიოზულ მიმართებაში რომ გადაიზარდა. წლების შემდეგ, ჩემს ცნობიერებაში ამ ყველაფრის თემატიზაცია მოხდა და ის პროფესიული დაკვირვების რანგში ავიყვანე - დავიცავი სადისერტაციო ნაშრომი სწორედ კოლხური ოდა-სახლის შესახებ. თუმცა მანამდე იყო სტუდენტობის განსაკუთრებული წლები, როდესაც ბრწყინვალე ქართველ ხელოვნებათმცოდნეთა პედაგოგიურ სკოლას ვეზიარე.
    რაჭის სოფელთან მეორე მიბრუნების პერიოდში, მას შემდეგ, რაც 1950-იანი წლების ქართულ მხატვრობაზე უკვე წლები მქონდა ნამუშევარი, დავრწმუნდი, რომ კოლხური ოდა-სახლის ფენომენის წვდომა ჩემთვის იყო რაღაც არსებითი და თანდათან ეს ყოველივე ჩემი ბიოგრაფიის ნაწილადაც იქცა. ამ თემის გაღრმავება შეუძლებელი იქნებოდა, დარბაზულ არქიტექტურამდე რომ არ მივსულიყავი. ამ მიმართულებით, უნდა ითქვას, რომ გზის გამკვალავი ძალიან ძლიერი მეცნიერები გვყავს, უპირველეს ყოვლისა, გიორგი ჩუბინაშვილი, ცხადია, ლონგინოზ სუმბაძე, გიორგი ჩიტაია, ლევან რჩეულიშვილი, სერგი მაკალათია, აკაკი სოხაძე, ირაკლი სურგულაძე, ამ თემის დიდი მესაიდუმლე თეიმურაზ ჩიქოვანი, ვალერიან გაგოშიძე, გურამ ყიფიანი და სხვ., რომლებიც სხვადასხვა ასპექტით, სხვადასხვა ხედვის წერტილით აანალიზებენ დარბაზის ფენომენს. მიუხედავად ამისა, ირკვევა, რომ დარბაზი მაინც ამოუცნობი სიღრმის მოვლენაა და მისი წვდომა მარადიულად აქტუალური იქნება, სანამ იარსებებს არათუ საქართველო, არამედ ზოგადად კაცობრიობის ინტერესი არქიტექტურის აღმოცენების არქეტიპული საწყისებისა და მისი კულტურული გენეზისის მიმართ.
თქვენ, როგორც თანამედროვე სამყაროს მკვლევარი, ძველი დროის დარბაზული საცხოვრისის შემეცნებით ბევრად ფართო კონტექსტების გამომჟღავნებამდე მიხვედით. რომელი ასპექტების მომცველია დარბაზი, თუნდაც, ახალი დროის არქიტექტურის სპეციალისტისთვის?
ეს არის უნივერსალური მეტყველების მქონე მოვლენა, თანაც არა მხოლოდ ვიწრო სპეციალისტებისათვის. ის ნებისმიერი არქიტექტურით დაინტერესებული პირისთვის მნიშვნელოვანი წვდომის წყაროა, რადგან მასში უზარმაზარი ინფორმაციაა „ჩადებული“ იმის შესახებ, თუ რა არის ზოგადად არქიტექტურა. დარბაზში გაერთიანებულია ორი ფენომენი - ბუნება და კულტურა, ანუ ის ბინარული ოპოზიციები, რაც კარგადაა ცნობილი ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში.
დარბაზი ახლოსაა ბუნებასთან იმდენად, რამდენადაც ბუნებისეულ მასალებს, პირდაპირ ვიტყვი - პირველსტიქიებს, მასში გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. პირველი - ეს არის მიწის სტიქია, ანუ, აქ თავს იჩენს „ქთონური“ საწყისი, მეორე - კერასთან დაკავშირებული ცეცხლის სტიქიაა და მესამეა უკვე ხის დედაბოძი, რომელიც პირობითად ყოველივე ცოცხალის პირველსახეა.
 მიწა, როგორც, ამასთანავე, პირველდამბადებელი (ბიბლიური საზრისით - მიწა ხარ და მიწად იქეც), ძირეული მოვლენაა ნებისმიერი კულტურისთვის და მით უფრო ქართული კულტურისათვის, რამდენადაც ჩვენ გეორგიანულ კულტურად გვიცნობენ. მიწას დიდი მნიშვნელობა აქვს დარბაზის ფენომენისათვის: მასში არის „ჯერ“ მიწური ტკეპნილი იატაკი, „შემდეგ“ კი ბანი, რომელიც, ფაქტობრივად, კვლავ მიწის სქელი ფენით დაფარულ სახურავს წარმოადგენს. ბანი, ვერა ბარდაველიძის კვლევის მიხედვით, ციურ სფეროსთან შეხების საკრალური ალაგიცაა.
დარბაზი, ამავდროულად, ღრმად კულტურული ფენომენია, მიუხედავად ბუნებასთან ღრმა ინტეგრირებისა. რა არის კულტურა? ეს ხომ ადამიანის სულიერი ცხოვრების მატერიალური და არამატერიალური გამოხატულებების არსობრივი ორგანიზებაა. ადამიანის სამყოფელის სწორედ ამგვარი სტრუქტურიზაციის იდეალური მაგალითია დარბაზი. ერთი მხრივ, ის წარმოადგენს სამყოფელს, ანუ სივრცეს, რომელშიც ადამიანის ცხოველმოქმედება ხდება, მეორე მხრივ, ისვე მთელი სამყაროს მოდელია. მარტო ცალკეულ ტერმინთა საზრისიც ბევრისმთქმელია, დააკვირდი: გვირგვინი - ცის საუფლოა, დედაბოძი - სვეტია, სამყაროს ღერძი (აქსის მუნდი, როგორც მირჩა ელიადე აღნიშნავს). მტკიცე კონსტრუქციული სტრუქტურის მატარებელი დედაბოძი, ამასთან, ღრმად სიმბოლური მოვლენაა - სკნელების მაკავშირებელი და გამტარი. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, დედაბოძი, კერასა და გვირგვინთან ერთად, დარბაზის საკრალური იერარქიის განუყოფელი ნაწილია.
  ამ საკრალურ ტრიადაში პირველი საფეხურია კერა, სადაც ცეცხლის ენები მუდმივად ზენა სფეროსკენ მიისწრაფვის. კერა ცეცხლის ალაგია და აქვე გავიხსენებ გრიგოლ რობაქიძის გამონათქვამს, რომ ცეცხლი და სიცოცხლე ერთმანეთთანაა დაკავშირებული და ეს ასეცაა, იმიტომ, რომ კერის საკრალურობა სიცოცხლესთან და, ამავე დროს, სოციალურ ერთობასთან კავშირშია - ის ოჯახის მიკროსოციუმის მაორგანიზებელი ბირთვიც არის, რომელიც ერთ მთლიანობად კრავს მთელ შიდა სივრცეს.
ცეცხლის სტიქიასთან მნიშვნელოვანწილად არის დაკავშირებული დედაბოძი, იგივე „გულთაბოძი“ (ქართულ ეთნოლოგიურ ტრადიციაშიც და მაგ., რუსთაველთანაც (იხ. რევაზ სირაძე) გული ადამიანის ცენტრია - შეადარეთ: ხელისგული, შუაგული). დედაბოძზე ასტრალური სიმბოლოებია დატანილი. აქ სინათლესთან, სხივმფენობასთან დაკავშირებული ალაგ „მცხუნვარე“ სემანტიკა, თავისი საკრალიზაციით, მატერიალურ ხეს - რომლისგანაც დედაბოძია გამოთლილი, ზემატერიალურად გარდასახავს თითქოს. ასტრალურ სიმბოლიკას შეადგენს მზე, მთვარე, ცისკრის ვარსკვლავი. აღსანიშნია რვიანისებრი, მარადიული უსასრულობის სიმბოლო, რომელსაც „ბრუო“ შეიძლება ვუწოდოთ, რადგან ბრუო მეგრულში „რვის“ აღმნიშვნელია. მთელი ეს ორნამენტი, რომელშიც ყოველგვარი შემთხვევითობანი ნაკლებსავარაუდოა, „სასტიკად“ ორგანიზებულია, რის გამოც მას გამორჩეული შინაგანი მონუმენტალიზმი და მნიშვნელოვანება ენიჭება.
 როგორც ვიცით, დედაბოძი ზევითკენ იშლება და ამ შლაში ჯვარისებრ ფორმასაც ღებულობს, რაზეც, სხვათა შორის, გამოჩენილი მხატვარი და მკვლევარი, დავით კაკაბაძე მიანიშნებდა. რატომღა ფართოვდება დედაბოძი? იმიტომ, რომ ის ძლევს გრავიტაციას. საერთოდ, სვეტის პრინციპში გრავიტაციის ძლევის იდეა (რუდოლფ არნჰაიმი) არის ჩადებული. როგორც ცოცხალ ხეს ახასიათებს ზრდა, ერთგვარი ზესწრაფვა, ანალოგიური რამ იგულისხმება დედაბოძის შემთხვევაშიც, ოღონდ, როგორც აღნიშნავენ, „კონსტრუირებულ-სიმბოლისტური“ სახით. არქიტექტურული ფორმების ურთიერთმონაცვლეობის ინტენსიური რიტმულობა სწორედ რომ გამოარჩევს დარბაზის ტრადიციულ საცხოვრისს - აღნიშნული ზრდის, აღმავლობის რიტმიკა კი მას ცოცხალი არსების ანალოგიურ, თუმცა, მტკიცედ არქიტექტონიკულ ფორმად აქცევს.
დარბაზის რიტმულობას ნიშანდობლივად ერთვის როგორც ზრდის, ისე როტაციის, ბრუნვის პრინციპი, რომელიც, იგივე დედაბოძის ორნამენტს (რაც შენიშნულია), გვირგვინის სტრუქტურასთან აკავშირებს. როტაციულობა, „ზესწრაფულობა“ არაა სულმოუთქმელი, არამედ საფეხურებრივია,. ეს კი საყურადღებოა. ამასთან დაკავშირებით, ერთმა პიროვნებამ ძალიან საინტერესო დაკვირვება შემოგვთავაზა, როდესაც გარკვეული ანალოგიურობა დაინახა ჯოსერის პირამიდისა და გვირგვინის საფეხუროვანებას შორის. თუნდაც ამ თვალსაზრისით, მართლაც არის რაღაც არქეტიპული დარბაზის სივრცეში, მის სტრუქტურაში პირველადი ფორმების მატრიცებია ჩადებული.
    კერასთან უშუალო კომუნიკაციაშია გვირგვინი, რომელიც დარბაზის საკრალურ იერარქიაში დასკვნითი საფეხურია - აქედან ჩამოდის სხივი. მიაქციე ყურადღება, თუ როგორი სხივმოსილია ერდოდან ჩამონაშუქი სინათლის ჭავლი! ამ შემთხვევაში პირდაპირ ანალოგიას ვპოულობთ ეკლესიის სარკმლებიდან შემომდინარე „ნაკადიან“ შუქ-ჭავლთან, რომელიც არ არის ჩვეულებრივი სარკმლიდან შემოსული ნეიტრალური სინათლე, რადგან მას დიდი მიზანმიმართულობა ახასიათებს. აქ სინერგიაზეც კი შეიძლება ვილაპაროკოთ, რადგან დარბაზში ადამიანი ესწრაფვის ზენასფეროს, ხოლო ზენასფეროდან კი ჩამოედინება მადლმოსილი სხივი და ხდება მათი შეხვედრა, რომელიც ადამიანის საცხოვრისის მხოლოდ ადამიანურისავე სივრცით შემოფარგვლას არ გულისხმობს, არამედ ის...
ზიარია მთელ ნივთიერ და „ზენივთიერ“ სამყაროსთან, რადგან ეს კავშირი სცდება ფიზიკურს?
ნამდვილად! აქ რაა კიდევ საინტერესო: ეს ყველაფერი ერთმანეთთან ბუნებრივ კავშირშია, ყოველგვარი გახლეჩილობის გარეშე. რა თქმა უნდა, როდესაც რელიგიურ ცნობიერებაზეა საუბარი, მიღმურ, ზეკოსმიურ, წმინდა სივრცესა და მისკენ მიმსწრაფველ ადამიანურ სამყოფელს შორის არსებობს ზღვარი, მაგრამ გადამწყვეტია, რომ აქ არ დგას ჩატეხილი ხიდის პრობლემა.
რას იტყვით დარბაზის ექსტერიერზე, მასში რა კანონზომიერება იგრძნობა?
უპირატესად ინტერიერული დარბაზი ქართლში გარედანაც მაღალორგანიზებული ფორმაა. მაგრამ მესხურ-ჯავახურ და თრიალეთულ დარბაზებს, ექსტერიერის თვალსაზრისით, თითქოს შედარებით მოკრძალებული, უფრო კი ინტერიერში რაღაც შეუცნობელი საიდუმლოს მომასწავებელი სახე აქვს: მათი ფასადები ლამისაა ერწყმის ბუნებას, ლანდშაფტის რიტმულობას. ამ რეგიონის დარბაზებში ვიწრო დერეფნისებური გასასვლელებით ხვდები შიგნით და სრულიად მოულოდნელად დარბაზის ინტერიერის გრანდიოზულ სივრცეში ამოყოფ თავს. ამ სუნთქვისშემკვრელ ეფექტს შოკს ვერ დავარქმევდი, პირიქით, რაღაც...
აღმაფრენის განცდაა..?
კი, ნამდვილად სწორად შენიშნე! იქმნება ეფექტი, როდესაც შენში სძლევ სიმძიმის მომენტს და ეზიარები განუზომლად მეტს, რაც, პრინციპში, არის კიდეც ადამიანში შინაგან მიზანსწრაფვად ჩადებული, რასაც - არაჩვეულებრივად პასუხობს დარბაზი. საერთოდაც, განუსაზღვრელია ამ ხუროთმოძღვრული ფენომენის სიღრმე. მაგალითად, დარბაზი არ არის სპარსული ცნება, ის, როგორც ირკვევა, ჯერ კიდევ შუამდინარული კულტურიდან მომდინარეობს. ზოგადად, დარბაზი, უპირველესად, საზეიმო სივრცეს გულისხმობს, შემთხვევითი არაა დარბაზის ქართული სახელდებაც - „ერთობის სახლი“. ამის თაობაზე ძალიან საინტერესო დაკვირვება შემოგვთავაზა დავით ცხადაძემ, რომლის მიხედვით, აქ „ერთობა“ თანადროულად რამდენიმე განსხვავებული ასპექტის მომცველი ცნებაა, რომელიც გულისხმობს „ერთობას“ საკრალურ სფეროსთან, სოციუმთან - ოჯახის ერთობას, აგრეთვე, თაობების უწყვეტობისა და წინაპრების კულტით ჩენილ (კერა სვანურ მაჩვიბშიც და დარბაზშიც წინაპრების კულტთან დაკავშირებული ალაგია) ერთობასაც. საბოლოოდ კი, „ერთობა დარბაზისა“ სრულიად კოსმოსთან და „ზეკოსმიურ“ სასიკეთო ძალებთანაც კავშირის მაჩვენებელია. სადღაც შემაძრწუნებელია ეს მასშტაბები...?
იმდენად გრანდიოზულია ეს ყველაფერი, რომ მართლაც ჟრუანტელის მომგვრელია. მაგრამ ეს გრანდიოზულობა სულაც არაა დამთრგუნველი, პირიქით, ის შვებისმომგვრელია, თუმცა ამასთან, ამაღლებულობის განცდასაც ბადებს, ოღონდ არა ატაცებულობისას...
კეთილი... ამჯერად დარბაზის გავრცელების არეალზე, მისი სტრუქტურის პოპულარობის შესახებ გვითხარით რამე, რადგან ერდოიან-გვირგვინიანი გადახურვის მქონე საცხოვრისები მრავლად გვხდება ძველ სამყაროში - კორეიდან დაწყებული, ეგეოსის ზღვით დამთავრებული. დარბაზული სახლი იცოდა აზერბაიჯანმა და სომხეთმა, ჩრდილო-აღმოსავლეთმა თურქეთმა, ფერეიდანმა, ავღანეთმა და ინდოეთმაც. რა ხდება ქართული დარბაზის საზღვრებს მიღმა?
ჩვენ ვიცით, რომ დარბაზი ზოგადკავკასიური ფენომენიცაა. განსაკუთრებით სომხეთში გვხდება ძალიან მაღალი რანგის ნაგებობები, ასევე, აზერბაიჯანშიც და სხვაგანაც, მაგრამ ქართული ნიმუშები, მიუხედავად სომხური დარბაზების მართლაც გამორჩეული მაღალმხატვრულობისა, მაინც კიდევ სხვაგვარად დახვეწილი, ნაირფერი და მრავალგვარია, თავისი პოტენციალის თვალსაზრისით კი სრულყოფილების ზღვარს მეტად მიახლოებულიც, იმიტომ კი არა, რომ სხვები ნაკლებად საინტერესოა - უბრალოდ, საქართველოში ამ თემის დიაპაზონის მაქსიმუმი გამოვლინდა, ერთგვარი კონცენტრაცია მოხდა, რაც თავის მხრივ, არაა შემთხვევითობა, რაც დაასაბუთა კიდეც თეიმურაზ ჩიქოვანმა.
როგორია დარბაზის ქართული მახასიათებლები, მით უფრო, როცა მისი კავშირი ქართულსავე ცენტრალურ-გუმბათოვან სატაძრო ხუროთმოძღვრებასთან კარგადაა ცნობილი.
ჩვენებურ დარბაზებს, უპირველეს ყოვლისა, გვირგვინი გამოარჩევს - ყველაზე მრავალფეროვანია, რთულია მისი წყობა. თუკი მეზობელ სომხეთში, ძირითადად, მაღალგანვითარებული რვაკუთხა გვირგვინები ფიქსირდება, საქართველოში და მხოლოდ აქ გვხდება თორმეტკუთხა და თექვსმეტკუთხა გვირგვინებიც! უფრო მეტიც - არსებობს მონაცემები ოცდათორმეტკუთხიანი გვირგვინის შესახებაც! ეს იმას ნიშნავს, რომ სწორედ აქ, ქართულ სინამდვილეში, გვირგვინი კიდევ უფრო მაღალგანვითარებული სტრუქტურის მატარებელია. საერთოდ კი, კავკასიური სივრცე ერთ-ერთი უძლიერესი ფოკუსია კულტურისა, ადამიანის შესაქმისა ზოგადად -- გნებავთ, მთელი მსოფლიოს მასშტაბით... უბრალოდ, ჩვენი, როგორც ქართული, ისე ზოგადკავკასიური კულტურის შემეცნების ხარისხი ჯერ კიდევ ის არ არის, რაც უნდა იყოს, რაც სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ თავად ამ კულტურის მნიშვნელოვანება ნაკლებია. მარტო ის რად ღირს, რომ ამ ლოკალურ სივრცეში სამი დამოუკიდებელი ანბანი არსებობს!
  დარბაზის ინტერიერი მართლაც ეკლესიის სივრცის ანალოგიურია. ერთხელ, პატარა ბავშვმა ეთნოგრაფიულ მუზეუმში ყოფნისას დარბაზზე იკითხა - ეს ეკლესია ხომ არ არისო. უნიჭიერესმა გიორგი ჩუბინაშვილმა კი თავიდანვე უშუალოდ განჭვრიტა დარბაზი და პირდაპირ აღიქვა ეკლესიური სივრცის მსგავსად. ისევ ვიმეორებ, კონსტრუქციები დარბაზსა და ეკლესიას შორის განსხვავებულია, აქ არის საფეხუროვან-გვირგვინიანი, იქ - გუმბათური. მაგრამ გუმბათოვანება დარბაზშიც ძლიერად საგრძნობია. როგორც ბ-ნი გიორგი ჩუბინაშვილი აღნიშნავდა, ჩვენში დარბაზის გვირგვინი „გეშტალტურად“, სემანტიკურადაც გუმბათის სფერულობას მჭიდროდ მიუახლოვდა.
  გავაგრძელებ გვირგვინული გადახურვის თემას და გიორგი ჩიტაიას მეტად საგულისხმო დაკვირვებას გაგიზიარებთ, რომ გვირგვინის ამდაგვარი ფორმით ზენა სიწმინდესთან ერთგვარი შეგებება ხდება „საზეიმო გზის“ სახით. ლევან რჩეულიშვილისათვის კი გვირგვინი ცენტრული, „ცადაქნილი“ ფორმაა. თითქმის ყველა ჩვენი მკვლევარი რაღაც არსებითს ამბობს გვირგვინთან დაკავშირებით, იმავე ირაკლი სურგულაძის შესანიშნავი ნაშრომი გავიხსენოთ ქართულ ორნამენტზე, რომელიც სწორედ მისი სემანტიკის ახსნას ესწრაფვის. მეტად მნიშვნელოვანია თეიმურაზ ჩიქოვანის კვლევა, რომელმაც ყველანაირი ტიპის ქართული და კავკასიური დარბაზი შეისწავლა მსოფლიო კონტექსტში და ვალერიან გაგოშიძის დარბაზის კონსტრუქციულ სტრუქტურასთან დაკავშირებული დაკვირვებები. აქვე მინდა ყურადღება მიაქციო გურამ ყიფიანის მიერ დასმულ შეკითხვას: უცხოელ ტურისტს ქართული ტაძრებისა და ციხე-სიმაგრეების ხილვის შემდეგ ხომ უჩნდება კითხვა, თუ სად ცხოვრობდა ის ადამიანი, ვინც ამ ხუროთმოძღვრულ კულტურას ქმნიდა? ჩვენში, მაინც, ჰიპერთროპირებული და გაცალმხრივებული წარმოდგენა არსებობს ამ მხრივ. უნდა ვაღიაროთ, რომ უმნიშვნელოვანესი საეკლესიო სიწმინდეებისა და ფორტიფიკაციის გარდა, ქართული კულტურა ბევრ ღირებულ, შეუცვლელი მნიშვნელობის მქონე საერო, საცხოვრებელ ძეგლებიც ქმნიდა. საეკლესიო არქიტექტურა ნამდვილად ხერხემალია ჩვენი კულტურისა, მაგრამ მას ხომ დარბაზში მცხოვრები ადამიანიც აშენებდა, რომლისთვისაც ესოდენ შინაური იყო საეკლესიო სივრცე! დარბაზს, როგორც კულტურულ ფენომენს, მეტი ყურადღება სჭირდება, ის სამყაროს ერთგვარი კონცენტრირებული მოდელია, მაქსიმალურად მიახლოებული იმ სრულყოფილებასთან, რაც ზოგადად, ადამიანის შესაძლებლობებს ძალუძს, რადგან დარბაზი, ჩემი ღრმა რწმენით, პირამიდისა თუ ზიქურათის ტოლი კულტურული მონაპოვარია და მას დამსახურებული გულისხმიერება სჭირდება. მელაარტი რომ გაცნობოდა დარბაზის ფენომენს, თავის უმნიშვნელოვანეს კვლევებს კიდევ მეტ სიღრმეს შესძენდა...
თქვენი პერსონალური დაკვირვება, რომელიც დარბაზის კვლევისას აღმოაჩინეთ...
ასეთი ჩემთვის იყო სინერგიულობა საღვთოსი და ადამიანურისა, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც მესხეთსა და ჯავახეთში ვიმოგზაურე. მინდა ხაზი გავუსვა ბ-ნ რეზო ანდღულაძის ღვაწლს, რომელმაც მაჩვენა ეს დარბაზები. ეს არის დიდად წიგნიერი ადამიანი, რომელსაც, ამასთანავე, საკუთარი ხელით შეუძლია დარბაზის აგება, ანუ ჩვენი ერის კულტურის ბოლომდე გამტარია. მასთან ურთიერთობამ ძალიან ბევრი რამ მომცა და დარბაზში სამეურნეო ასპექტების მნიშვნელოვანებაც დამანახვა, რაც აუცილებლად უნდა აღინიშნოს.
 კლოდ ლევი-სტროსთან მოხსენიებულია ბოროროს ტომის საცხოვრისი, მასში გაერთიანებული თავშეყრის ალაგით, რიტუალების გათამაშების სივრცით და, ასევე, ტაძრით. ძალიან საგულისხმოა, რომ რაღაცით ანალოგიური მრავალსათავსიანობა, „პოლისემანტიკური“, მაგრამ შინაგანად ერთიანი, გვხდება სამხრეთ-ქართულ დარბაზებში - ე. წ. დარბაზოვანში (ლონგინოზ სუმბაძის ტერმინი), რაც ერთ ჭერქვეშ მოქცეულ სამეურნეო და საცხოვრებელი კომპლექსის ერთიანობას გულისხმობს. იქ დედაბოძებს „პილასტრისებრი“ (ლონგინოზ სუმბაძე) სვეტები ცვლის, რაც გვირგვინის დომინანტურობას აძლიერებს, სამეურნეო ნაწილის ბირთვს კი ბოსელი წარმოადგენს - ეს არა მარტო „სახლი-კოსმოსია“, არამედ, ერთგვარად, თვითუზრუნველმყოფელი „სახლი-საწარმოც“.... ბოსელში, არაიშვიათად, რამდენადმე გვირგვინის მსგავსი ფორმებიც არის, არაჩვეულებრივია მისი „გაშიშვლებული“ კონსტრუქციების მიზანშეწონილობა და სისადავე. დარბაზოვანის ბოსელში არა კონკრეტული ფორმით, არამედ ზოგადი პრინციპებით, სვანური მაჩვიბის მსგავსი გარემო იქმნებოდა, სადაც ძველად ერთად ეძინათ ბავშვებს და საქონელს. აქ შეიძლება გაგვახსენდეს ე. წ. „ახიმსას“ პრინციპი ინდურ კულტურაში, პრინციპი სულდგმულთა და სულიერთა მთელი სამყაროს ერთობისა.
რეალურად დარბაზის შემეცნებით შესაძლოა ძალიან ღრმადაც შევდივართ კულტურის ძირძირეულ, არქაულ შრეებში...
„თავდაპირველობა“ დარბაზოვანის ერთ-ერთი, თუ შეიძლება ითქვას, ძლიერი მხარეა. თუნდაც იგივე ბოსელი სარიტუალო სივრცე ყოფილა (ლონგინოზ სუმბაძე), სადაც ქორწილები და ნათლობები იმართებოდა. ბაგა ხომ, თავის მხრივ, დიდი სიწმინდეა, მაცხოვრის შობის ალაგი. ზურაბ კიკნაძის კვლევის მიხედვით, შუამდინარული კულტურის მაგალითზე ბაგა უძველეს საკრალიად გვევლინება, რაც მოგვიანებით სახარებაში ყველაზე ნათლად გამოიხატა.
ამრიგად ნათელია, რომ დარბაზი თავისი არსით რთული, თუმცა, სამყაროს კანონზომიერებებთან ახლოს მდგომი არქიტექტურული მოვლენაა, სადაც მატერიალური მხარე და მიწიერი განზომილებები პარადოქსულად ერწყმის მეტაფიზიკურს. როგორც ჩანს, ამდაგვარმა მიმართებებმა შესძინა დარბაზს სეისმური გამძლეობისა და ამაღლებული ტაძრულობის უნიკალური სინქრონულობაც. კერძოდ, რაში გამოიხატება დარბაზის გენიალური ინჟინერია? იმ არაჩვეულებრივ სეისმომედეგობას, რაც დარბაზს ახასიათებს, ხის მარჯვედ გამართული კონსტრუქციული ჩონჩხი განაპირობებს, რადგან საყრდენს სწორედ ის წარმოადგენს და არა კედელი. კედელი მხოლოდ შემვსებია. მიწისძვრის შემთხვევაში დარბაზის კონსტრუქცია ადვილად უძლებს ბიძგებს. მაგალითად, ქ. გორში ადრე არსებულ დარბაზებში ძლიერი მიწისძვრისას კედლები დაინგრა, მაგრამ აბსოლუტურად ხელშეუხებელი დარჩა კონსტრუქციული ჩონჩხი. დარბაზის შენება არ იყო წიგნიერი განათლებით მიღებული ცოდნა, არამედ თაობებიდან მომავალი დახვეწილი არქიტექტურული გამოცდილება, რომელიც „დარბაზთმშენებლობის“ არათუ ძირითად ელემენტებს ანიჭებდა ღრმა საზრისსა და კონსტრუქციულ დამაჯერებლობას, არამედ პატარა ნიუანსებსაც კი დიდი რუდუნებით გამოჰყოფდა და ხვეწდა.
როგორც ქართული ხუროთმოძღვრული მეხსიერების არსებითმა ნაწილმა, დარბაზმა ხანგრძლივი სახეცვალების პერიოდები განვლო. რამდენად შეძლო ამ არქიტექტურულმა მოვლენამ თავისი სტრუქტურული ვიტალურობის თანამედროვეობამდე მოტანა, რამდენად სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა ქართული დარბაზის შენების ტრადიცია?
ცნობილია ვიტრუვიუსის უძველესი წერილობითი ცნობები კოლხეთში პროტოდარბაზის არსებობის შესახებ. სანამ ალექსანდრე (ლალი) ჯავახიშვილი თავისი უმნიშვნელოვანესი არქეოლოგიური გათხრებით საქართველოს ტერიტორიაზე პროტოდარბაზებს უშუალოდ გამოავლენდა, ბ-მა გიორგი ჩუბინაშვილმა იწინასწარმეტყველა, რომ საქართველოში პროტოდარბაზების სახით მატრიცული ფორმები უნდა ყოფილიყო, რაც შემდეგში ბრწყინვალედ დადასტურდა! აქ საგულისხმოა ის, რომ დარბაზი საუკუნეების განმავლობაში მნიშვნელოვან ტრანსფორმაციას განიცდის. თავიდან ის მაინც უფრო მარტივი და პირველქმნილი იყო, შუა საუკუნეების ნაშთებთან ერთად ჩვენ უფრო მეტად XVIII, XIX საუკუნეების დარბაზები შემოგვრჩა, თუმცა, დარბაზის შენების შემთხვევებს XX საუკუნის 70-იანი წლების ჩათვლითაც კი ვხვდებით, კერძოდ სამცხე-ჯავახეთში, სადაც, მაგალითად, სოფელ ბარალეთის ზოგი მკვიდრი თავის საცხოვრისში ცდილობს დაუბრუნდეს გვირგვინულ სტრუქტურებს. თუმცა ეს უკვე კულტურული ინერციაა, ხანდახან ლამის კიტჩური ფორმებისა, როდესაც მაგალითად, კონსტრუქციულად გამართულ გვირგვინში თანამედროვე ელექტრო ჭაღია დაკიდებული და სხვ.
სამცხე-ჯავახეთში, ასეთ უახლოეს წარსულში, დარბაზული სახლის შენება შეგნებული გადაწყვეტილება იყო?
ჩანს, იყო შეგნებულიც, მიუხედავად ერთგვარი ინერციულობისა, რადგან ადამიანი ამ ყველაფერში თავის მისანდობელ კულტურულ იდენტობას ხედავს. ზოგმა ეს შეძლო და დარბაზული ფორმების ერთგვარი „მოდერნიზაციაც“ მოახდინა. მართალია, ამ ახალი დროის დარბაზებში (მაგ., ახალციხეში) ძველი საზრისი თითქმის დაკარგულია, მაგრამ თვითონ მათი არსებობა ამ ფენომენისადმი უთუოდ გარკვეული, ძლიერი ინტერესის მაჩვენებელია. იაპონიაში თანამედროვე ოსტატებმა ტრადიციული არქიტექტურის ბრწყინვალე გამოცდილება ისე გაიზიარეს, რომ არც მიუბაძავთ, მაგრამ იაპონური არქიტექტურის ძირეული პრინციპები, როგორიცაა განსაკუთრებული კონსტრუქციული სიმწყობრე, სისადავე, სივრცითი სიხალვათე და ბუნებასთან არაჩვეულებრივი დიალოგურობა, ჩინებულად კი აითვისეს. ჩვენ კი, მეტწილად, დარბაზის შემთხვევაშიც და, სამწუხაროდ, არა მხოლოდ, რიგი მიზეზების გამო, ამის კულტურა მაინც არ გვეყო. ბუნებრივია, რომ დღეს ტრადიციული, მათ შორის ფოლკლორული სივრცე დიდწილად კვდომას განიცდის, მაგრამ მინავლებულად ჯერ კიდევ არსებობს, თუნდაც, ფრაგმენტული სახით, დარბაზის შენების ტრადიციები. თუმცა, მისი აღმომაცენებელი ტრადიციული სივრცე ახლა შორი წარსულის კუთვნილებაა.
სამხრეთ საქართველოს არქაულობამ, ეტყობა, უფრო მეტად შეიფარა დარბაზოვანები და მათ შემდგომი ვარირების საშუალებაც მისცა. რა განსაზღვრავს ამ ნაგებობების ლოკალურ ხასიათს?
ვიტყოდი, რომ ე. წ. თაკარებიანი ოდა. ის წარმოადგენს საცხოვრებელ კომპლექსში შემავალ ნაწილს, შედარებით მცირე ზომის ზამთრის საცხოვრისს, რომელსაც დარბაზისაგან განსხვავებით, არა აქვს ერდო, ხოლო კერიის მნიშვნელობას ბუხარი ღებულობს. თაკარებიანი ოდა მხოლოდ სამცხე-ჯავახეთისა და თრიალეთის შემორჩენილ დარბაზოვანებში გვხდება. ლონგინოზ სუმბაძემ თაკარებიან ოდას დარბაზის ღვიძლი და უწოდა. მისი გადახურვა დარბაზის გვირგვინული გადახურვის ანალოგიურია, ოღონდ, ეს კიბურ-კამაროვანი (ლონგინოზ სუმბაძის ტერმინი) გადახურვა გრძივი ფორმისაა. თაკარებიანი ოდის მაგალითები მეზობელ სომხეთშიც მოიძებნება იმ განსხვავებით, რომ იქ ოდის გვირგვინულ გადახურვას სამი საფეხური შეადგენს, ჩვენი თაკარებიანი ოდისა კი ზოგან შვიდ-ცხრა საფეხურსაც. თავისებურია ამ საინტერესო ნაგებობის სინათლის წყარო, რომელიც, იმ ადგილასაა მოქცეული, სადაც გადახურვა და კედელი ერთმანეთს ხვდება. ჩამონაშუქი სინათლე ცერად მიემართება ბუხრისკენ, ეს უკანასკნელი კი მასზე დატანილი სიცოცხლის ხის ორნამენტაციით, ზოგან „მცხუნვარე“ ასტრალური კონფიგურაციებით, ფაქტობრივად, იგივე სემანტიკურ ველს ქმნის, რაც აქვს დარბაზის დედაბოძს (ელდარ ნადირაძე). თინათინ ოჩიაურის მართებული დაკვირვებით, თაკარებიანი ოდის სინათლის წყარო გარდამავალია ერდოსა და სარკმელს შორის.
  თაკარებიანი ოდა არაჩვეულებრივად მყუდრო და, ამასთანავე, ხალვათი სივრცის მქონეა. აქ უპირატესია შემოფარგვლისა და დაცულობის განცდა. თუკი დარბაზი ამაღლებულ, საზეიმო თავშესაყრელ ადგილს წარმოადგენდა, თაკარებიანი ოდის შედარებით კამერულ ინტერიერში, ხშირად, უკვე ერთი ერთზეც უნდა გამართულიყო საუბრები, თუმცა, მას ზოგი წყაროს მიხედვით, თავისებური „კლუბის“ ფუნქციაც ჰქონია. როგორც თეიმურაზ ჩიქოვანი გვაუწყებს, აქ სახატე კუთხეც იყო მოწყობილი.
  საერთოდ, ქართულ დარბაზოვანებს, რომლის იდეალურად მოვლილ ნიმუშს, სხვათა შორის, თრიალეთში მოგზაურობისას სოფელ რეხაში, ბ-ნ ნოე ლაზარაშვილის ოჯახში გადავაწყდი, ერთგვარი „წიაღისეულობაც“ ახასიათებს. არაერთგან იატაკის დონე უფრო დაბალია, ვიდრე ის დონე, საიდანაც შედიხარ. ზოგ ნიმუშში კიბით ჩადიხარ დაბლა. არის ხოლმე ნაირსიმაღლის სათავსებიც. დარბაზოვანის სივრცითი სტრუქტურა ერთობ დინამიკურია. გვახსენდება სივრცის ლაბირინთულობა, რასაც ყურადღება მიაქცია თეიმურაზ ჩიქოვანმა. მან შენიშნა, აგრეთვე, დარბაზოვანთა მასშტაბების გრანდიოზულობა. აქ უკვე მთელ სანათესაოს უნდა მოეყარა თავი, და არა მხოლოდ ერთ დიდ ოჯახს!
სამცხე-ჯავახეთი და თრიალეთი დიდი კულტურული ნამარხების იდუმალი მხარეა, სადაც თქვენ ქართული დარბაზოვანების გამორჩეული და განსხვავებული ნიმუშები მოინახულეთ. როგორ და რატომ მოხვდით იქ?
ეს ისტორია თითქოს სრულიად შემთხვევით დაიწყო: ერთხელ, თბილისის ღია ცის ქვეშ მუზეუმში ყოფნისას შევესწარი ბ-ნ რეზო ანდღულაძის საუბარს, რომელიც დარბაზს შეეხებოდა. იმ დროისათვის დარბაზის თაობაზე უკვე ბევრი რამ მქონდა წაკითხული და ბევრიც ნაფიქრი, მაგრამ დიდი გულისყურით და გაკვირვებულიც კი ვუსმენდი ამ არაჩვეულებრივ ადამიანს - ის დარბაზთან ცოცხალი ურთიერთობის გამოცდილებაზე ჰყვებოდა. რა თქმა უნდა, გამოველაპარაკე ბ-ნ რეზოს და ვთხოვე: თქვენთან ახალციხეში ჩამოვალ და თქვენივე მხარის დარბაზები მაჩვენეთ-მეთქი. სიამოვნებით მიმიპატიჟა და მალევე შედგა პირველი ექსპედიცია, რომელიც გიორგი ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის ეროვნული კვლევის ცენტრისა და მისი დირექტორის ქ-ნ მარიკა დიდებულიძის უშუალო ძალისხმევით დაფინანსდა და განხორციელდა. ვიმოგზაურე შალვა და თემურ ლეჟავებთან ერთად. ამ ექსპედიციის მასალები როდესაც ნახა ნიკა ვაჩეიშვილმა, ამ რეგიონის მცოდნემ და სამცხე-ჯავახეთში მრავალჯერ ნამყოფმა, პირდაპირ გაოგნდა და ამჯერად უკვე მან შემოგვთავაზა ერთობლივი ექსპედიციის მოწყობა კვლავ შალვა ლეჟავასთან ერთად. მეორე ექსპედიციაც ბ-ნ რეზო ანდღულაძის წყალობით დაკვალიანდა. ძალიან დაგვეხმარა ჯავახეთის მეუფე ნიკოლოზი. შემოვიარეთ ბევრი სოფელი, ვნახეთ დიდი მასალა, თუმცა, მაინც ვერ ამოვწურეთ. გიორგი ჩუბინაშვილის სახელობის ცენტრში მესამედაც დავგეგმეთ ექსპედიცია თრიალეთში თეიმურაზ ჩიქოვანის წიგნების მეგზურობით. ამ ექსპედიციაში დაგვაკვალიანა მაიზერ გვიჩიანმა, ხოლო გაგვიძღვა ზვიად შენგელია, ახალგაზრდა სპორტსმენი და საბრძოლო ხელოვნების პედაგოგი, არაჩვეულებრივი პიროვნება, რომელიც შესანიშნავად იცნობს თრიალეთის მხარეს. დარბაზოვანების ნაშთების, თაკარებიანი ოდებისა და ძველებური ბოსლების გარდა, გამოვავლინეთ ბერძენი ოსტატების მიერ აგებული მეტად საინტერესო წყაროები, რომლებიც ქართული კულტურის ძლიერ კვალს ატარებს - კერძოდ, ადგილობრივად შემონახული ქართული საეკლესიო არქიტექტურისა და საფლავის ქვების ორნამენტაციისა. ამ საკითხს ვლადიმერ წილოსანის შემდგომ მივუბრუნდით.
   სამცხე-ჯავახეთისა და თრიალეთის რომელ სოფლებს გაუწევდით რეკომენდაციას, როგორც კარგად შემონახული და ტურისტული მარშუტებისთვის საინტერესო დარბაზოვანების ადგილსამყოფელს?
გამოვყოფდი ჭობარეთს, ჭაჭკარს, ბარალეთს, ვარევანს, ვალეს, უდეს, ძველა მუსხს, კოთელიას, ბალანთას, საროს, ხიზაბავრას, ხოსპიოს, რეხას, საბეჭისს...
ჩვენს საუბარში არაერთხელ გამოიკვეთა დარბაზის მრავლისმომცველობა - შეუძლებელიც კი ხდება ცალკეულ ასპექტებზე შეჩერება. მაინც, რამდენად შორს იჭრება ამ ფენომენის გზა-კვალი?
კულტურული მიმართებები მართლაც შთამბეჭდავი აქვს დარბაზს. თუნდაც, უკვე ნახსენები ლაბირინთულობა და ხანდახან „ნაირსიმაღლეობა“ დარბაზოვანების სათავსებისა, რამდენადმე მოგვაგონებს კრეტისა და მიკენის გრანდიოზულ სასახლეებს. ამასთან დაკავშირებით მოვიხსენიებ ორ მკვლევარს, რომლებმაც ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად, სრულიად განსხვავებულ მასალებზე დაყრდნობით, ეგეოსურ სივრცესთან სერიოზული კომუნიკაციები გამოამჟღავნეს. ერთი მხრივ, ეს იყო ბ-ნი ლონგინოზ სუმბაძე, რომელიც იცნობდა რისმაგ გორდეზიანის შრომებს. მან ქართული დარბაზი ეგეოსურ სამყაროსთან დააკავშირა. თავად ბ-ნი რისმაგ გორდეზიანი კი, ანტიკური სამყაროს შესანიშნავი მკვლევარი, ენათმეცნიერული მასალების მოშველიებით ასაბუთებს პროტოქართველური ფენომენის მიმართებას ეგეოსურ ფენომენთან. ასევე, მეტად მნიშვნელოვანია აკაკი ურუშაძის გამოკვლევები აღნიშნულ საკითხებზე. კოლხეთთან მიმართებით აუცილებლად უნდა ვახსენო გია კვაშილავა. მან ფესტოსის დისკოს გაშიფვრის პრინციპები, რომლის ამოხსნისათვისაც მკვლევარმა ძალიან ბევრი იშრომა, პროტოქართველურს დაუკავშირა. ნიკო მარიდან რომ დავიწყოთ, ამ საკითხებს უტრიალებდა გიორგი ჩიტაია, თამაზ გამყრელიძე. ბევრი უცხოელი მკვლევარი თვლიდა, რომ ეს სივრცე ადრე, დიდწილად, არ იყო ინდო-ევროპული, არამედ მასში ძლიერი ჩანდა სწორედ პროტოქართველური ფენომენი...
ამ ყველაფრის გათვალისწინებით და ჩვენს სასაუბრო თემასთან პირდაპირ კავშირში უნდა გავიხსენოთ დედაბოძი და კრეტულ-მიკენურ სამყაროში ზევითკენ გაფართოებული სვეტები. მეტად საგულისხმოა, რომ ამ მიმართებაზე წერდნენ ლონგინოზ სუმბაძე, მარინა ილინა, რუბენ აგაბაბიანი და აკად. ვახტანგ ბერიძეც! კრეტული და მიკენური სვეტები, განსხვავებული ფორმის მიუხედავად, ხელშესახებად მოგვაგონებს ქართულ დედაბოძს, ხოლო კრეტული ინტერიერები სივრცის დინამიკურობით, აღმავალ-დაღმავალი კიბეებით - სამცხე-ჯავახურ დარბაზოვანებს, მათ ცხოველხატულ (გურამ ყიფიანი), ლაბირინთისეულ (თეიმურაზ ჩიქოვანი) სივრცულობას, სადაც ასე ძლიერია არქაულ კულტურასთან დიალოგის განცდა.
დამაფიქრებელია ზოგი კრეტული სვეტის შეფერილობა, მაგალითად, ღეროსი წითლად, ხოლო ზემოდან და ქვემოდან მისი შავად შეფერადება. ეს შავი ხომ არ ნიშნავს მიჯნას შუასკნელთან, იგივე წითელთან? შავისა და წითლის კონტრასტულ „დაპირდაპირებაზე“ ფიქრისას ნიკო ფიროსმანაშვილის მხატვრობა და მის პალიტრაში წითლისა და შავის მნიშვნელოვანება მახსენდება. შავი, როგორც პირველადი, „წიაღისეული“, აქრომატული ფერი, რომელიც თითქმის ყველაფრის „დამბადებელია“, კონკრეტულ ფერებს ინტესივობას მატებს. ზოგი კრეტული სვეტის ტანის სიწითლე კი დედაბოძიდანაც შეგვიძლია ავხსნათ, რატომაც არა! ირაკლი სურგულაძის მიხედვით, დედაბოძზე ხომ „მცხუნვარე“ და მანათობელი დეკორია (მზე, მთვარე, ცისკრის ვარსკვლავი, ასევე, სამკუთხედი - სამყაროს ამგები „ატომი“, რვიანი - უსასრულობის ნიშანი) დატანილი, ეს ყოველივე კი „ენერგეტიკულად“ ისეთივე ძლიერია, როგორც კრეტული სვეტების სიწითლე. წითელი ხომ ცეცხლის სტიქიას აღნიშნავს. ის, ამავდროულად ეტყობა, აპოტროპეული ბუნებისაა, ანუ დაცვითი ფუნქციაც აკისრია - მით უფრო, რომ კრეტულ სასახლეებში წითელი სვეტები ზოგჯერ ფასადებზედაცაა გამოტნილი! აქ წითელი, ჩემი აზრით, გამოხატავს იმასვე, რასაც დედაბოძზე დატანილი ორნამენტის გასხივოსნებულობა, ანუ შუქმფენობა. ამ შემთხვევაში მე დარბაზის ეგეოსურ სამყაროსთან მეორე შეხვედრის „ადგილს“ ვხედავ.
მესამე უძლიერესი თანხვედრა კი თავად კრეტა-მიკენური სვეტის მართლაც ზემოთკენ აღმამსწრაფვ მძლავრ დინამიკურობას, „სიცოცხლისეულობას“ ეხება. მათი სახით, თითქოსდა, დედაბოძის გაფართოება და თავად ბერძნული ორდერული სვეტის „ექინ-აბაკის“ პრინციპია გაერთიანებული და კრეტულ-მიკენური „წინარე“ ფორმით, თითქოს ორივეს პოტენციალია ჩადებული! მე, მაგალითად, პილოსის მიკენური სასახლის გახსენებისას დანამდვილებით მაგონდება ჩვენებური დარბაზის ინტერიერი, ეჭვმიუტანლად, ცხადად! საერთოდაც კი ვფიქრობ, მეტიც - დარწმუნებული ვარ, რომ ევანსისათვის დარბაზის ხილვა დიდად შთამაგონებელი აღმოჩნდებოდა!
ბუნებრივია, მთელი ეს მსჯელობები ჯერ მაინც დასაწყისია, თუმცა, მწამს - არახელწამოსაკრავი! ამ ეტაპზე, სამწუხაროდ, ჩვენ ძალიან შორს ვართ პირველადი ინფორმაციისგან, თუნდაც, დედაბოძის ორნამენტის თავდაპირველი საზრისისგან. მაგრამ ფაქტია, რომ ეს თემა საფიქრალია და ძალიან ღრმა ანალიზს მოითხოვს, რომელმაც, შესაძლოა, ჩვენი და ეგეოსური სამყაროს გარკვეული სიალოვის კულტურულ-ისტორიულ საკითხებამდეც კი მიგვიყვანოს.
აქვე საინტერესოა იმის გაგება, უცხოეთში, არაქართულ სამეცნიერო წრეებში რამდენად იკვლევენ დარბაზულ საცხოვრისთან დაკავშირებულ საკითხებს? თქვენ რა ინფორმაციას ფლობთ?
სხვათა შორის, გერმანელებმა თურქეთის ტერიტორიაზე დარბაზოვანის ანალოგიურ ფორმებს მიაგნეს და ის ქართულ ფენომენად ჩათვალეს, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია. ფრიდრიჰ ბაუმჰაუერი სწორედ ის გერმანელი მეცნიერია, ვინც გიორგი ჩუბინაშვილის მერე პირველი შეეხო დარბაზს. იტალიელთაგან მას სწავლობდა ადრიანო ალპაგო-ნოველო. გამოჩენილ რუს მკვლევართაგან კი გამოვყოფდი ვიაჩესლავ გლაზიჩევს, რომელმაც კარგად გამოკვეთა დარბაზის სივრცითი უნივერსალიზმი. სამწუხაროდ, დარბაზის შესახებ თავად ქართველ მეცნიერთა გზისგამკვალავი ნაშრომები, თუნდაც, თეიმურაზ ჩიქოვანისა, უცნობია იმავე დასავლეთისთვის. თუმცა, კარგად მახსოვს 1980-იან წლებში ვახტანგ ბერიძის თაოსნობით გამართულ ქართული ხელოვნების საერთაშორისო სიმპოზიუმზე საბჭოთა და უცხოელ მეცნიერთა და ხელოვნების ისტორიკოსთა ფუთფუთი ბ-ნ ლონგინოზ სუმბაძის ირგვლივ, რომლის მიერ წაკითხული მოხსენება დარბაზის რაობაზე უდიდეს შთაბეჭდილებას ახდენდა დამსწრე საზოგადოებაზე. პირადად ჩემთვის დაუვიწყარი იყო ერთი ეპიზოდი, როდესაც სამხატვრო აკადემიაში, ბ-ნები ლევან რჩეულიშვილი, ალექსანდრე ჯავახიშვილი და ლონგინოზ სუმბაძე, უზადო პროფესიონალები, ერთმანეთის კოლეგები და დიდი მეგობრებიც, საჯაროდ ცხარედ კამათობდნენ და მსჯელობდნენ დარბაზის ფენომენზე, რომლის სამყაროც ასე ღრმად ჰქონდათ შემეცნებული. მათ დიალოგში თითქოს მართლაც რეალურად გაცოცხლდა ის, აწ მივიწყებული დიდი სამყარო. ეს იყო სრულიად წარუშლელი შთაბეჭდილება!
ისევ და ისევ ვიტყვი, რომ დარბაზთან დაკავშირებით საიდუმლოებები და კითხვები ბევრად უფრო მეტია, ვიდრე ის, რაც ამოცნობილია. აქ კვლავ ხაზი უნდა გაესვას გიორგი ჩუბინაშვილის ღვაწლს! მან დაინახა, რომ დარბაზი იყო საყოველთაო ფენომენი და არა მხოლოდ გლეხური საცხოვრებელი. ძველ თბილისში, რომელსაც ასე ვერ ვიცავთ და ვერ ვინარჩუნებთ, მრავლად იყო გვირგვინიან-ბანიანი სახლები დედაბოძებითურთ. მსგავსი სახლების ერთი-ორი ნიმუში შემორჩენილია ქ. დუშეთში, ქართლის ზოგიერთ სოფელში, მესხეთ-ჯავახეთში, თრიალეთშიც (უკვე ნაკლებად). სამწუხაროდ, დარბაზული სახლის ფენომენი სულს ღაფავს, თუმცა, ადრე ის საყოველთაო ხასიათს ატარებდა და მას ვხდებოდით ყველგან, სხვადასხვა სოციალურ შრეში, ყოფის ამა თუ იმ დონეზე. აი, ზუსტად ისე, როგორც ქართული ხალხური სიმღერაა - აღიარებულია, რომ მას მღეროდა სასულიერო პირიც, გლეხიცა და აზნაურიც. შეიძლება პარადოქსულად ჟღერდეს, მაგრამ ქართულ ხალხურ სიმღერასა და დარბაზს შორის წარმოუდგენელი სიახლოვეა. როდესაც დარბაზის ინტერიერის სივრცეზე, ქართულ კულტურაში მიწის სტიქიის პირველმნიშვნელობაზე ვლაპარაკობდით (რაც, სხვათა შორის, აპოლონიოს როდოსელის „არგონავტიკაშიც“ კი თავისებურად იხილვება), გავამახვილეთ ყურადღება იმაზე, რომ დარბაზი თითქოს თანშეზრდილია თავის დამბადებელ, აღმომაცენებელ გარემოსთან. მიწის არომატითაა არაჩვეულებრივად გაჟღენთილი ქართული სიმღერის ხმათაშეხამებით აღმოცენებული „ფაქტურაც“. ამ გარემოებებზე მხოლოდ მე არ მიფიქრია, იმავეს ამბობს ქართული მუსიკის მკვლევარი მზია იაშვილი. ქართულ სიმღერას მიწის „ფაქტურულობის“ გარდა, ზენა სფეროებისკენ „გვირგვინისებრ“ აღმასვლაც ახასიათებს. ღრმად რიტუალიზირებულია ჩვენი ჰიმნური სუფრული სიმღერები (შალვა ასლანიშვილი). ამ ყველაფერთან ნიშანდობლივ კავშირშია ისიც, რომ ქართულ დარბაზებს შორის გვხვდებოდა ისეთებიც, რომელთაც, ეკლესიების მსგავსად, აკუსტიკური ჟღერადობის გაძლიერების მიზნით, (ეს ხდებოდა გამორჩეულ, ტრადიციულ მუსიკალურ ოჯახებში) გვირგვინის ნიყურებში პატარა ჭურები ჰქონდათ ჩატანებული! ამგვარი ნიმუშების შესახებ ორი წყარო მაქვს, ერთი - თვით თეიმურაზ ჩიქოვანის ნაშრომი და მეორე, ბ-ნი რეზო ანდღულაძის ნაამბობი. აი ეს მაგალითები კი სასიმღერო კულტურისა და საცხოვრებელი სივრცის სინკრეტულობის იდეალურ გამოხატულებად მიმაჩნია... დარბაზი მიწის სტიქიური ენერგიის მიმღები იყო, ამ ენერგეტიკული საზრდოდან კი სიმღერა იბადებოდა!
ფოტომასალა გადაღებულია შალვა ლეჟავას მიერ |